Родителям

Тема: Дьиэ кэргэҥҥэ оҕону ийэ тылынан иитии суолтата Норуот улуу учуутала – кини төрөөбүт тыла. (К.Д.Ушинскай)

Үүнэр көлүөнэни оҕо сааһыттан ийэ тылынан иитии, киниэхэ норуот кутун-сүрүн,үтүө үгэстэрин иҥэрии омук майгыта тупсарыгар, өйө-санаата сайдарыгар, бөҕөргүүрүгэр тугунан да солбуллубат төрүт буолар. Норуот үйэлэргэ муспут олоҕун муудараһа үүнэр көлүөнэҕэ төрөөбүт тылынан бэриллэр. Дьиэ кэргэн иһигэр төрөөбүт тылынан иитии суолтатын көрдөрөр санааларбын үллэстиим. Дьиэ кэргэн – оҕо ийэ тылын кытта аан маҥнай билсэр, чугасаһар, сайдар бастакы оскуолата. Ийэ тыл диибит Ийэҕэ тэҥнээммит. Оҕо хара төрүөҕүттэн 5 сааһыгар диэри олус ылынымтыа,үтүктүмтүө, дууһата ыраас, чараас буолан, үөрэппитин – ылыммытын үйэ тухары өйдүүр. Бу кэмҥэ оҕо төрөөбүт төрүт тылын илгэлээх уус-уран баайынан угуттанар күүһэ улахан. Бу кэми таба тутан, оҕону эрчийиэххэ, саҥардыахха, кэпсэтиэххэ наада. Төрөөбүт тылын дириҥник билэр оҕо кэлин атын омук тылын үөрэтэригэр да ыарырҕаппат, ол тылларга сабырыйтарбат, тылын умнубат, кута-сүрэ, сахалыы санаата чөл туруктаах буолар. Ол туһунан Республикатааҕы Колледж директора Шамаев И.И. өр сылларга кэтээн көрбүтүн түмүгэр, саха тылын эттэригэр-хааннарыгар иҥэринэн улааппыт оҕолор үөрэҕи ордук ылынымтыа, толкуйдара тобуллаҕас, олоххо ситиһиилэрин туһунан суруйбут ыстатыйаларын ааҕаммын итэҕэйбитим. Ол да иһин кини бу колледжка киирэр оҕолору таларыгар сахалыы тылларын билиилэрин биир сүрүн экзамен быһыытынан киллэрэн туран, бэрэбиэркэлиир эбит. Манна даҕатан эттэххэ, саха тыла бэйэтэ туспа историческай усулуобуйаҕа үөскээбит, бэйэтэ туспа артикуляционнай базалаах, туспа принциптэрдээх тыл. Дьэ ол да иһин, оҕо саҥардыы тылланаатын кытта, саҥарар саҥатын болҕойон истии, сайыннарар үлэ араас көрүҥэ ыытыллыахтаах. Бу кэмҥэ хас да омук тылынан булкуйан саҥартахха, оҕо артикуляционнай базата көһүүнсүйэн, уларыйан хаалар. Онон оҕону 5 сааһыгар диэри булкааһыга суох төрөөбүт тылынан саҥардан, саҥарыы тутаах үөрүйэхтэрин иҥэрдэххэ, саҥа органнара хаһан да уларыйбат туругу ылаллар, оҕо өйө-санаата сахалыы салаллар. Тыл – оҕо өйүн, майгытын төрдө, оҕону личность быһыытынан сайыннарар. Тыл бодоруһуу көрүҥэ буоларынан, оҕо тылы кытта төрөөбүт норуотун культуратын, тулалыыр эйгэни, дьону-сэргэни билэр. Оҕо саҥарар саҥата төрөппүт культуратын таһымыттан тутулуктаах. Төрөппүт – оҕону таба саҥарарга, ийэ тылын илгэтин иҥэринэргэ бастакы иитээччи, уһуйааччы. Онон, хас биирдии төрөппүт, дьиэ кэргэн дьоно бары бу улахан соругу таба өйдөөн, болҕомтолоохтук сыһыаннаһыахтаах. Оҕо дьиэ кэргэнин дьонун тылын-өһүн болҕойон истэр, үтүктэр. Оҕо хас биирдии дорҕоону чуолкайдык саҥарарыгар үөрэтиллиэхтээх. Оҕону кытта куруутун кэпсэтэ, тугу эрэ кэпсии сылдьыллыахтаах. Оччоҕо оҕо тылын саппааһа элбиир, барытын өйдөөбөтөр да, аҥардас истэн, тыл кэрэтин сүрэҕэр-быарыгар иҥэринэр. Саха биллиилээх дьоно, айар тыл аҕалара - Өксөкүлээх Өлөксөй, Былатыан Ойуунускай, Күннүк Уурастыырап о.д.а.- олох оҕо саастарыттан ийэ тыл этигэн кэрэтин олоҥхоттон, норуот уус-уран тылынан айымньытыттан билбиттэрин суруйаллар. Сыыһа-халты саҥарыы, быртах тыл-өс, икки-үс тылы булкуйан саҥарыы оҕо интеллектуальнай сайдыытын харгыстыыр. Онон, ийэ тылга харыстабыллаахтык сыһыаннаһыахха, саха ыала дьиэтигэр-уотугар сахалыы быһыыны-майгыны, үүннээх-тэһииннээх тылы-өһү оҕону сайыннарарга туһулуохтаах. Фольклор айымньыларын сүдү образтара, поэтическай баай кырааскалаах тыла-өһө оҕолору интэриэһиргэтэр: таабырыннаһыы, остуоруйалаһыы, чабырҕах ааҕыы, олоҥхону истии. Таабырын оҕо өйүн-санаатын, толкуйдаан таһаарар, быһаарар, тэҥниир дьоҕурун сайыннарар. Анал рифмалаах, ритмнээх, интонациялаах. Чабырҕах – саамай сыты, көрдөөх-нардаах норуот айымньыта. Хоһооҥҥо маарынныыр, лабыгыраччы түргэнник ааҕыллар буолан,саҥа органнара- сыҥаах, айах, уос үлэтэ күүһүрэр, былчыҥнара эрчиллэллэр. Остуоруйа оҕо эйгэтигэр чугас, фантазията уонна оҥорон көрөр дьоҕура сайдар. «Сказки воспитывают у ребёнка дивную способность волноваться чужими несчастьями, радоваться радостям другого, переживать чужую судьбу как свою,»- диэн оҕо суруйааччыта Корней Чуковскай бэргэнник этэн турардаах. Оттон Амма Аччыгыйа «Сааскы кэм» романыгар маннык суруйбута: « «Остуоруйа ханна тиийэн олохтон арахсарын Микиитэ билбэт. Хантан ыла кини олоххо холбоһорун эмиэ билбэт.Олох уонна остуоруйа быа икки утаҕын курдук холбуу өрүллэн бара турар быһыылаахтар. Олох курдук остуоруйаттан остуоруйа курдук олох буолан барар…» Бу – Даарыйа эмээхсин уус тылыгар бигэтэн, кырачаан Микиитэ ыраланан ыраахха тиийэрин туһунан строкалар. Олоҥхо – фольклор чыпчаала. Баай тылын-өһүн, бараммат фантазиятын Аан дойдуга сөхтүлэр, сыаналаатылар. Дэлэҕэ да улуу Ойуунускай этиэ дуо: «…Олоҥхоҕо саамай сыаналааҕа диэн баар – тылын күүһэ, дьүһүнүн күүһэ, этиитин күүһэ…» - диэн?! Дьиэ кэргэнинэн бүттүүн ааҕыы, кинигэҕэ тапталы иҥэрии – тылбыт сайдарын төрдө. Биллиилээх педагог в.А.Сухомлинскай: «Ааҕыы – аан дойдуну уонна бэйэни билинии түннүгэ,»-диирэ.Оҕоҕо кыра сааһыттан ааҕарга баҕа, интэриэс, дууһа тардыыта үөскээбэтэх буоллаҕына – улааттаҕына дууһата кураанахсыйара кутталлааҕын бэлиэтээн эппитэ. Саха педагога К.С.Чиряев эмиэ бу санааны «Оҕону дьиэ кэргэҥҥэ иитии» диэн кинигэтигэр суруйбута. Сахаҕа «Кырдьаҕаһы хааһахха хаалыы сылдьан сүбэлэт,»- диэн муударай өс хоһооно этэринии,эһээ, эбээ, абаҕа, таай дьон - оҕо тыла сайдарыгар көмөлөһөр, сэһэргэһэр муударай сүбэһиттэр. Кинилэрдиин кэпсэтэн оҕо тыла, майгыта, дууһата байар. Дьиэ кэргэнинэн ааҕыыны таһынан, сөбүлүүр хоһооннорун, монологтарын, үгэлэрин, олоҥхоттон быһа тардыылары өйтөн ааҕан субурутар буоллахтарына, оҕо ийэ тылы кэрэхсииригэр. сэргииригэр бастакы олук ууруллар.Уус-уран айымньы тылын-өһүн кыра сааһыттан сэргэҕэлээн улааппыт оҕо сыыйа-баайа литература, искусство эйгэтигэр сыстар. Бу кэмҥэ оҕо Поэзия, Музыка, Театр туһунан бастакы өйдөбүллэрин ылар. Тыла суох – омук суох. Инникибитин санаан, норуоппут кэскилин түстүөҕүҥ. Оҕо – норуот кэскилэ. Хайдах тыллаах, өйдөөх-санаалаах көлүөнэни иитэрбитин биһиги – бүгүҥҥү төрөппүттэр, дьиэ кэргэн дьоно бары, уһуйаан, оскуола – быһаарабыт. Ол инниттэн сыралаах үлэ барара эрэйиллэр.

Сайт учителя якутского языка и литературы

Родителям