Эссе

Мин – учууталбын

Санаабыт санаатын хайа да киhи төрөөбүт тылынан ордук итэ5этиилээхтик, ылыннарыылаахтык этэр. Онон, сэҥээрээччиэм, көҥүллээ сахалыы саас-сааhынан санаабын атастаhарбын. Киһини билэр буолуохтан, чаҕыл күннээх ойор-тэбэр оҕо саастан олохпут суолун солоон, киэҥ аартыкка тахсыыбытыгар дириҥник сүгүрүйэр киһибитинэн Учуутал буоларын ама ким саарбахтыай?! Дьон ортотугар тарҕаммыт номох курдук, учуутал эмиэ быраас кэриэтэ бэйэтин туһугар – эмчит, отоһут – сыыһа туттар, бобуулаах хайысханы тутуһар бырааба суох. Кини билиититтэн, талааныттан, үлэтигэр сыһыаныттан сүүһүнэн оҕо, инники көлүөнэ дьылҕата тутуллар. Орто туруу бараан дойду үрдүгэр баар эҥинэ бэйэлээх араас, дьикти идэ баарыттан саамай ыарахан, ол эрээри олус наадалаах, туһалаах, бочуоттаах идэ – учуутал идэтэ буолар. Инники олоххо олук уурар, түөрэх түһэрэр дьыл5ам учуутал идэтин түстээбитэ. Мин бу идэни таларбар киэҥ аартыгы тэлэйбит, элбэх билиини биэрбит дьоммунан – маҥнайгы учууталым, кылааһым салайааччыта уонна үрдүкү кылаастарга үөрэппит хас биирдии учууталларым буолаллар. Онтон баай талым сахам тылыгар тапталы ииппит, уһугуннарбыт дьоммунан эбээлээх эһэм буолаллар. Төрөөбүт төрүт тылым сүмэтин сүгэ, илдьэ сылдьааччылар - кинилэр этилэр. Илиибэр кинигэ ыллаҕым ахсын, оҕо сааспар төннөбүн, эбээлээх эһэм аттыларыгар сылдьар курдук сананабын. Сүтүкпүн булаары, мэлдьи бэйэбин кытта илдьэ сылдьаары бу эйгэҕэ кэлбит буолуохпун эмиэ сөп. Таба тайанан талан ылбыт идэбинэн үлэлээбитим 7 сыл буолла. Бу араас саҥаны көрдөөһүн, үөрэтии, толкуйдааһын, арыйыы сыллара. Оҕону кытта үлэлиирбэр Улуу бөлүһүөк Конфуций “Скажи мне — и я забуду, покажи мне — и я запомню, дай мне сделать — и я пойму” диэн этиитигэр оло5уран үлэлиибин. Хас биирдии уруогум интэриэһинэй буоларыгар, оҕо айар дьоҕура сайдарыгар кыһаллабын. Уруок хас биирдии мүнүүтэтэ - күндү. Үөрэнээччи тута өйдүүрүгэр көмөлөһөр, уруок көдьүүһүн үрдэтэр ба5аттан, уруокка араас ньымалары туттабын. О5о тылын сайыннарыыга, саӊарар саӊа сатабылын иӊэриигэ айар уруоктар суолталара үрдүк. Айар уруоктарга үөрэнээччилэр хоһоон, остуоруйа, омуннаах кэпсээн жанрдарыгар холонон көрөллөр. Билиӊӊи кэм ирдэбилинэн учуутал о5о сайдар кыа5ын толору туһаныахтаах. Ол иһин айымньыны үөрэтэргэ ис хоһоонун өӊ, кырааска, уруһуй көмөтүнэн биэрэрин ситиһэ сатыыбын. Саӊарар дьарыгы үчүгэйдик баһылааһын сүрүн өрүттэринэн сатаан айан кэпсээһин уонна суруйуу буолаллар. Өйтөн суруйтарыы о5о ситимнээх саӊатын сайыннарарга дьоһуннаах ньыма буолар. Бэйэ оло5уттан өйтөн суруйуу үөрэтэр сыаллаах. Ол курдук, үөрэнээччи сорук туруорунар, туохха барытыгар бол5омтолоохтук сыһыаннаһар, тулалыыр эйгэни анаан - минээн чинчийэн кэтиир, истибитин - билбитин ырытан – ырыӊалаан сыаналыыр, өйүн-санаатын эрчийэр, сайыннарар, бэйэтигэр сыанабыл биэрэр. Атыннык эттэххэ, о5о бэйэтин үөрэтэр, сайыннарар. Кини үөрэххэ бол5омтото, дьулуура, интэриэһэ үрдүүр. Үчүгэйдик сааһылаан кэпсиир о5о суругунан үлэ ис хоһоонун толору арыйар. Итинник о5о инники олоххо бэйэтин миэстэтин түргэнник булунар. Уруок көдьүүһүн үрдэтии – билиӊӊи учуутал үлэтин биир сүрүн соруга. О5о барыта уус-уран айымньыны умсугуйан аахпат, үгэс буолбут уруокка көхтөөхтүк кыттыбат, устунан үөрэтэр предметигэр интэриэһэ сүтүөн сөп. Уруокка оонньууну таба тутуннахха, иитии уонна үөрэтии ньыматын быһыытынан көдьүүһэ улахан. Оонньуу о5ону кэрэхсэтэр, билиигэ дьулуһууга, күрэхтэһиигэ, кыайыыга умсугутар. Оонньууну о5о дьо5урун сайыннарар тосхоллоон, туһалаах хайысханан салайыллыахтаах, киниэхэ чопчу сыал – сорук, ис хоһоон булуллуохтаах. Чинчийээччилэр бэлиэтииллэринэн, оонньууну сатаан тэрийэр буоллахха, үгүһү ситиһиэххэ сөп: сүрэ5элдьээччи көхтөөх, билбэччэй саамай билэ сатааччы буолар. Оонньуу кылааһы түмэр, бэйэтигэр эрэлэ суох, кыбыстанньаӊ о5олор кыттыыларын тэрийэр. Оонньуу кэмигэр бэрээдэккэ, чиэһинэй, көнө быһыыга, бэйэ оӊорбутун сыаналыырга үөрэнэллэр. Оонньуу формалаах уруок стандартнайа суох уруок ахсааныгар киирэр. Мин бу көрүӊү маӊнай үлэлиэхпиттэн интэриэһиргээбитим, уруок көдьүүһүн үрдэтээри хас уруок ахсын оонньуу арааһын тутта сатыыбын. Ону таһынан үөрэнээччилэр бэйэлэрэ араас ребустары, викториналары, кроссвордары толкуйдаан бэйэ – бэйэлэригэр таайсаллар. Билигин компьютеризация үйэтэ буолан о5о кинигэни, хаhыаты олох аахпат буолла, онон үөрэнээччилэргэ элбэх кинигэни аахтаран сахалыы куту – сүрү уһугуннарар сыаллаахпын. Ол курдук кылааһы таһынан аа5ыыга чиэппэр ахсын уоннуу айымньыны аа5ыыга сорудахтыыбын. Айымньылары аа5ан баран үөрэнээччи өйүгэр ойуулаан көрөн, суруйааччы туох санаалаах олорон суруйбутун, кини санаата автор санаатыгар төһө сөп түбэһэрин дуу, сөп түбэспэтин дуу аа5ар тэтэрээтигэр хайаан да бэлиэтэнэн иһиэхтээх. Оччо5о о5о сахалыы сааһылаан саӊара, суруйа, быһаара үөрэниэх этэ дии саныыбын. Абый улууһун Майыар национальнай нэһилиэгэ - өбүгэ са5аттан эн-мин дэсиhэн, эйэ-дэмнээхтик эбээннэр уонна сахалар түөлбэлээн олорор сирдэрэ буолар. Онон оскуолабытыгар икки төрөөбүт тылы: саха уонна эбээн тылын үөрэтэрбитинэн киэн туттабыт. Төрөөбүт тыл учууталлара икки омук бырааттыы, доҕордуу, бэйэ-бэйэҕэ тулуурдаах буолуу сыһыаныгар үөрэнээччилэрбитин иитэбит, ол иһин уруоктарбытыгар ону туһанабыт. Икки омук сиэрин-туомун тутуhабыт, эбээн уонна саха норуотун культуратын кэнчээри ыччакка кыра эрдэхтэриттэн иӊэрэбит, ытыгылыы улааталларын ситиhэбит. Бу буолар бэйэ-бэйэни үгэһинэн, тылынан-өһүнэн байытыһыы- норуот тиллэр, сириэдийэр – өһөн хаалбат үйэтийиитэ. Ол иһин, государственнай тыллаах омук буоларбыт быһыытынан официальнай тылы (эбээн тылын) билэрбит үгэскэ кубулуйбут туоһутунан биһиги нэһилиэкпитигэр һээдьэ – норуот үҥкүүтэ. Саха – айылҕа оҕото, айылҕаҕа чугас буолуохтаах, дойдутуттан күүс ылыахтаах, ол иһин айылҕалыын алтыһыы уруога - билиҥҥи олох ирдэбилэ. Хоту сир оҕото айылҕатын кытта алтыспатаҕына тыллыын-өстүүн сымсыыр. “Айылҕалыын алтыһыы уруоктара” мин санаабар, оҕо дууһатын дьиҥ чахчы таарыйар уонна үтүөҕэ үөрэтэр соруктаахтар. Балары таһынан о5о билиитин чиӊэтэргэ, бэрэбиэркэлииргэ араас тургутуктары туттан бэйэбэр дьо5ус көмө оӊостобун уонна үөрэнээччиттэн айымньы тылын туттан сиhилии кэпсээhини булгуччу ирдиибин. Саҥа саҕалаан эрэр киһи буоларым быһыытынан, бэйэбин көрдөнөбүн, саҥаны арыйабын, билбэтим- сатаабатым өссө да элбэх. Хоруй күүппүт хара чо5ул харахтардаах үөрэнээччилэрим барахсаттар, чуораан тыла буолан чугдаара сылдьалларын туһугар, учуутал үрдүк аатын бүөбэйдээн илдьэ сылдьаары өссө да үлэлиэм - хамсыам, саҥаны арыйыам турдаҕа. Учуутал идэтэ – суолдьут сулус, умуллубат чүмэчи. Дьиҥ үлэлиир киһиэхэ сүрдээх киэҥ киэли. Эн тохтоон хаалбакка төһө баҕарар айыаххын-тутуоххун, саҥаны арыйыаххын, билиэххин – көрүөххүн, төрөтүөххүн, куруук үүнэ-үрдүү туруоххун сөп. Билигин, сыл – хонук ааспытын кэннэ, мин окко түспүт оҥоһуубар, сиргэ түспүт сэрэбиэйбэр, дьылҕа хааммар оскуолаҕа сирдээн аҕалбытыгар махтана саныыбын. Киэн туттабын - оҕо үөрдэҕинэ тэҥҥэ үөрсэр, ону үгүс дьоннуун үллэстэр дьоллоохпунан, оҕо ситиһиитэ мин ситиһиим буоларынан, саҥа кэм киһитин инникигэ сирдиир, сайдар суолун салайар, билиитин-көрүүтүн хаҥатар үлэҕэ кыттыһарбынан.

Сайт учителя якутского языка и литературы

Эссе